ارزيابي استراتژي توسعه صنعتي در قالب سند چشم‌انداز

ارزيابي استراتژي توسعه صنعتي در قالب سند چشم‌انداز 20ساله با تأکيد بر دستيابي به فناوري پيشرفته
مولف/مترجم: ميثم جمال‌زاده
موضوع: مديريت توسعه / فناوري اطلاعات
سال انتشار(ميلادي): 2006
وضعيت: تمام متن
منبع: فصلنامه انديشه صادق، مرکز تحقيقات دانشگاه امام صادق(ع)، شماره 23
تهيه و تنظيم: پايگاه مقالات مديريت www.SYSTEM.parsiblog.com
چکيده: بدون شک امروزه فناوري به عنوان يکي از مهمترين عوامل توسعه اقتصادي و صنعتي کشورها مطرح مي‌باشد. به خصوص فناوري پيشرفته که در رشد و ترقي صنعت آنها بسيار مؤثر است و در سبقت گرفتن از ديگر رقبا در عرصة تجارت جهاني نقش به‌سزايي ايفا مي‌کند. بنابراين جمهوري اسلامي ايران نيز از اين قاعده مستثني نبوده و جهت کسب فناوري‌هاي پيشرفته فعاليت‌ها و اقدام‌هاي چشم‌گيري در سال‌هاي اخير انجام داده است و از مفاد چشم‌انداز بيست‌ساله است که ايران اسلامي بايستي در سال 1404 به جايگاه اول فناوري در آسياي جنوب‌غربي دست يابد. تحقيق حاضر پس از ارائه مطالبي راجع به تعريف و طبقه‌بندي فناوري و انتقال فناوري و بررسي روش‌هاي آن از جمله سرمايه‌گذاري خارجي و فن‌بازار، به توضيح طرح استراتژي توسعه صنعتي و به خصوص بحث فناوري آن پرداخته است.
سپس با استفاده از مطالعة ميداني از بين اساتيد دانشگاه و کارشناسان مديريت و اقتصاد آشنا و مرتبط با استراتژي توسعه صنعتي و چشم‌انداز بيست ساله، استراتژي توسعه صنعتي را در قالب سند چشم‌انداز بيست ساله جهت دستيابي به فناوري پيشرفته مورد تحليل قرار داده است. در نتيجه معلوم گرديد طرح استراتژي توسعه صنعتي به دليل اينکه با يک ديد صرفاً اقتصادي تدوين شده است و ابعاد مديريت فناوري و سياستگذاري و آينده‌نگاري فناوري در آن به صورت صحيح و کارآمد لحاظ نشده است در دستيابي به فناوري‌هاي پيشرفتة مطرح در آسياي جنوب‌ غربي در 20 سال آينده (شامل فناوري اطلاعات، نانوفناوري و الکترونيک) آن گونه که انتظار مي‌رود اثربخشي ندارد. و اين در حاليست که اين طرح از نقاط قوت خوبي برخوردار بوده و به عنوان يک کار مبنايي مي‌تواند با کمک گرفتن از کارشناسان مديريت فناوري، استراتژيک و آينده‌نگاري فناوري، تکميل و اصلاح قابل اجرا و عملياتي شود.
کليدواژه‌ها: توسعه صنعتي ـ سند چشم‌انداز بيست‌ساله ـ آينده‌نگاري[1] ـ فناوري پيشرفته[2] ـ ايران.


مقدمه
از جمله مفاد چشم‌انداز20 ساله جمهوري اسلامي ايران دستيابي به جايگاه اول فناوري در منطقه آسياي جنوب غربي (شامل آسياي ميانه، خاورميانه، قفقاز و کشورهاي همسايه ايران) است.
فناوري پيشرفته مهمترين انواع فناوري مي‌باشد که در پيشرفت صنعت و اقتصاد کشور و افزايش توان رقابتي آن نقش بسزايي دارد. از آنجايي که طرح‌ها و برنامه‌هاي کلان کشور بايستي هم‌راستا با چشم‌انداز 20 ساله و در جهت نيل به اهداف آن باشد و طرح استراتژي توسعه صنعتي هم يکي از طرح‌هاي مطالعاتي گسترده‌اي است که اخيراً توسط گروهي از اساتيد دانشگاه انجام شده، فلذا در اين تحقيق سعي شده است که قابليت‌هاي طرح استراتژي توسعه صنعتي در خصوص دستيابي به فناوري پيشرفته در جهت نيل به اهداف چشم‌انداز 20 ساله مورد بررسي قرار گيرد.
1- اهداف تحقيق
الف) به دست آوردن جايگاه و اهميت فناوري پيشرفته در چشم‌انداز 20 ساله.
ب) تحليل استراتژي توسعه صنعتي در خصوص دستيابي به فناوري پيشرفته در قالب چشم‌انداز 20 ساله.
پ) مشخص کردن نقاط قوت و ضعف در رسيدن به فناوري پيشرفته با توجه به راه کارهايي که در استراتژي توسعه صنعتي بيان شده است.
ت) ارائه راهکارها و پيشنهادهاي جايگزين استراتژي توسعه صنعتي براي دستيابي به فناوري پيشرفته.
2- سئوالات تحقيق
الف) زمينه‌هاي اصلي فناوري پيشرفته در منطقه آسياي جنوب غربي در سال‌هاي آتي (20 سال آينده) کدامند؟
ب) آيا جهت‌گيري استراتژي توسعه صنعتي توان نيل به فناوري‌هاي مذکور را دارا است؟
پ) پيشنهادهاي جايگزين استراتژي توسعه صنعتي جهت نيل به فناوري‌هاي پيشرفته چيست؟
3- ادبيات تحقيق
3-1- فناوري
پيش از آنکه فناوري پيشرفته را مورد بررسي قرار دهيم آگاهي از معنا و مفهوم فناوري لازم به نظر مي‌رسد. فناوري ترجمه واژه لاتين تکنولوژي مي‌باشد، تکنولوژي ريشه يوناني دارد و از دو کلمه تکنو[3] و لوژي[4] تشکيل شده است. تکنو به معني مهارت و آن چيزي است که آفريده انسان باشد و در مقابل Arche يعني آفريده خداوند متعال قرار دارد. لوژي در يونان قديم به معني علم، دانش و خرد به کار مي‌رفته است. به اين ترتيب فناوري در ترکيب اين دو کلمه هنر و مهارت در دانش را تداعي مي‌نمايد و اين مفهوم نهفته است که انسان خردمند در تعامل با طبيعت به قوانين عام آن دست مي‌يابد و با بازآفريني اين قوانين در محيط و شرايط دلخواه، کاربردهاي مورد نظر خود را ايجاد مي‌کند (محمودنژاد، 1380).
براي فناوري تعاريف متعددي ذکر شده است که شايد از جمله بهترين ‌آنها بتوان به تلقي ارايه شده از سوي «طارق خليل[5]» اشاره داشت که معتقد است: «فناوري را مي‌توان کلية دانش‌ها، فرآيندها، ابزارها، روش‌ها و سيستم‌هاي به کار رفته در ساختن محصولات و ارائه خدمات، تعريف کرد. در بياني ساده‌تر فناوري روش انجام کار و ابزاري است که توسط آن به اهداف خود نائل مي‌شويم، فناوري، کاربرد عملي دانش و ابزاري جهت کمک به تلاش انسان است (خليل،‌ 1381).
هر فناوري شامل سه جزء قابل تمايز از يکديگر و داراي اهميت يکسان است. اين اجزاء عبارتند از: الف) سخت‌افزار ب) نرم‌افزار ج) مغز‌افزار
علاوه بر سه جزء بالا، «دانش فني» نيز به طور مستقل در نظر گرفته مي‌شود، چرا که تمامي سطح دستيابي به فناوري را شامل مي‌شود و مي‌تواند نتيجه تجربه، انتقال دانش يا فعاليت‌هاي عملياتي باشد.
فناوري را به چند روش طبقه‌بندي مي‌کنند که از جمله، طبقه‌بندي‌ها تقسيم فناوري به شکل زير مي‌باشد:
الف) فناوري جديد ، ب) فناوري نو ظهور ، پ) فناوري پيشرفته ، ت) فناوري پست ، ث) فناوري متوسط ، ج) فناوري مناسب ، چ) فناوري مستند شده در مقابل نهفته (خليل،‌1381).
از اين ميان فناوري پيشرفته از اهميت فراواني برخوردار است.
3-1-1- تعريف فناوري پيشرفته
تعريف فناوري پيشرفته به صورت قراردادي است و تعريف واحدي از آن وجود ندارد. فناوري پيشرفته را مي‌توان فناوري که در هر عصر در بالاترين سطح علمي ـ تجهيزاتي و مديريتي طراحي و اجرا شده و باعث خلق محصولات جديدتر با کارايي‌هاي متنوع‌تر مي‌گردد، تعريف کرد.
فناوري‌هاي پيشرفته در بسياري از صنايع استفاده مي‌شوند. هر شرکتي اگر داراي شرايط زير باشد، دارنده فناوري پيشرفته قلمداد مي‌شود:
• افراد و نيروهاي با تحصيلات بالا استخدام کند که بافت اصلي آن را دانشمندان و مهندسين تشکيل مي‌دهد.
• نرخ تغيير فناوري آن نسبت به ديگر صنايع بيشتر باشد.
• سلاح رقابتش، نوآوري فناوري باشد.
• مخارج زيادي صرف تحقيق و توسعه کند. يک شاخص کلي اين است که نسبت اعتبارهاي تحقيق و توسعه به فروش اين سازمان يک به ده يا دو برابر متوسط اعتبارهاي مشابه در همان صنعت باشد.
• مي‌تواند از فناوري براي رشد سريع خود استفاده کند. ظهور فناوري‌هاي جديد، بقا آن را به مخاطره مي‌اندازد.
بعضي از سازمان‌هاي داراي فناوري پيشرفته ممکن است با فناوري‌هايي سر و کار داشته باشند که کاملا خاص و ويژه آن سازمان باشد، به اين دسته «فناوري بسيار پيشرفته» اطلاق مي‌شود (خليل، 1381). فناوري‌هاي پيشرفته در حال حاضرIT، الکترونيک، نانو فناوري، بيو فناوري مي‌باشند.
3-1-2- انتقال فناوري
از جمله راه‌هاي مؤثر براي دستيابي به فناوري، خصوصاً فناوري پيشرفته، انتقال فناوري است. انتقال فناوري در کامل‌ترين صورت آن فرآيندي منظم از فعاليت‌هاي هدفمند است که از طريق آنها مجموعه عناصر فناوري در مکاني به جز مکان اوليه ايجاد فناوري به کار گرفته مي‌شود (سميعي‌نصر، 1381).
فرآيند انتقال فناوري بين بخش‌هاي مختلف اقتصادي، همچون انتقال از دانشگاه‌ها به صنايع، انتقال بين شرکت‌ها در سطح بين‌المللي، انتقال درون شرکتي نظير انتقال از يک مرکز فناوري (جوار صنعت) به بخش ساخت و توليد، و يا بخشي از يک شرکت بين‌المللي به بخش ديگر آن شرکت در کشور ديگر را در بر مي‌گيرد (مهندسان مشاور هوايي، 1377).
الف) کانال‌هاي جريان فناوري: فناوري، ماهيتي ناملموس و غير عيني دارد و به راحتي بين کشورها، صنايع، بخش‌ها يا افراد جريان مي‌يابد. سه نوع کانال براي جريان فناوري وجود دارد:
• کانال‌هاي عمومي: انتقال فناوري به صورتي ناخودآگاه و سهوي صورت مي‌گيرد و حتي ممکن است بدون مشارکت مداوم منبع فناوري نيز اين روند ادامه يابد.
• کانال‌هاي مهندسي معکوس: از ديگر کانال‌هاي انتقال، که مشارکت فعال منبع فناوري را نمي‌طلبند عبارتند از تقليد و مهندسي معکوس. در اين حالت گروهي از افراد مي‌توانند از فناوري رمزگشايي کنند و از آن نسخه‌برداري نمايند.
• کانا‌ل‌هاي برنامه‌ريزي شده: انتقال فناوري به صورتي آگاهانه و بر اساس فرآيندي برنامه‌ريزي شده و با موافقت مالک فناوري، صورت مي‌گيرد. انتقال برنامه‌ريزي شده از طريق توافق‌نامه‌هاي مختلفي امکان‌پذير است که عبارتند از:
- خريد حق امتياز[6]
- فرانشيز[7]
- سرمايه‌گذاري مشترک[8]
- پروژه‌هاي کليد در دست[9]
- کنسرسيوم فني و پروژه تحقيقاتي مشترک[10]
- سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي[11] (خليل، 1381).
ب) محاسن و معايب انتقال فناوري: مهمترين حسن انتقال اثربخش فناوري، سرعت آن است اما در عوض معضلات آن عبارتند از:
• کهنه بودن آنها يا فناوري‌هاي منسوخ
• افزايش وام‌هاي خارجي
• ايجاد طبقة ممتاز شهري و مشکلات اجتماعي و فرهنگي
• خارج شدن فناوري بومي و سنتي از ميدان
• غالب فناوري‌هاي وارداتي سرمايه‌بر هستند و در عوض انرژي زياد نياز داشته و آلودگي فراوان دارند (سميعي‌نصر، 1381).
3-1-3- يک مدل اساسي انتقال فناوري
براي انتقال فناوري مدل‌هاي مختلفي وجود دارد. مدلي که در اينجا ارائه مي‌شود با وجود اينکه مدل کلي است، درک ما را نسبت به مؤلفه‌هاي اصلي انتقال فناوري افزايش مي‌دهد. نحو? ارتباط مؤلفه‌هاي اين مدل با يکديگر عامل تسهيل يا تعريف انتقال فناوري مورد نظر خواهد بود.
مدل حاضر پنج مؤلفه اصلي دارد که عبارتست از:
الف) عرضه‌کننده
ب) فناوري
پ) دريافت‌کننده
ت) پيامدها
ث) ارزيابي (شکل 1) (سميعي‌نصر، 1381).

3-2- آينده‌نگاري فناوري
3-2-1- چيستي آينده‌نگاري
آينده‌نگاري در تعريفي کلاسيک عبارت است از: «تلاشي منظم، براي بررسي آيندة درازمدت علم، فناوري، اقتصاد، محيط و جامعه به منظور شناسايي فناوري‌هاي عام نوظهور و همچنين حوزه‌هاي زيربنايي پژوهش‌هاي استراتژيک که احتمالاً بيشترين سودهاي اقتصادي و اجتماعي را در پي خواهند داشت».
در اين تعريف چند مفهوم ضمني نيز وجود دارد:
الف) تلاش براي بررسي آينده بايستي منظم باشد تا تحت عنوان «آينده‌نگاري» قرار گيرد.
ب) اين تلاش‌ها بايستي درازمدت باشند (معمولاً 10 تا 30 ساله).
پ) آينده‌نگاري به جاي اينکه يک مجموعه از فنون باشد يک فرآيند است و شامل مشاوره و تعامل بين جامعة علمي، استفاده‌کنندگان از دستاوردهاي پژوهشي و سياستگذاران است.
ت) تأکيد بر شناسايي سريع فناوري‌هاي عام نوظهور است، يعني فناوري‌هايي که استفاده از آنها سودهايي براي بخش‌هاي مختلف اقتصاد يا جامعه در پي خواهد داشت.
ث) تأکيد ديگر بر پژوهش‌هاي استراتژيک است، يعني پژوهش‌هاي بنيادي که با اميد پديدآوردن مباني گسترده‌اي از دانش انجام مي‌شود، و احتمالاً پيش‌زمينه‌اي براي حل مشکلات و مسائل علمي شناخته شده فعلي يا آتي تشکيل مي‌دهد (قاضي‌نوري،‌1383).
در برنامه‌هاي مختلف آينده‌نگاري اهداف گوناگوني دنبال مي‌شود. اين اهداف به ظاهر بي‌ربط به نظر مي‌رسند اما مي‌توان آنها را در قالب سه موضوع اصلي تقسيم‌بندي کرد:
الف) ساختن اطلاعاتي که به روند تصميم‌گيري کمک کنند.
ب) زمينه‌سازي و ايجاد مدل‌هاي ذهني مبتني بر آينده‌نگاري.
پ) تشکيل يک چشم‌انداز گروهي براي آينده و دستيابي به وفاق عمومي.
3-2-2- روش‌هاي آينده‌نگاري فناوري
در آينده‌نگاري فناوري روش‌هاي گوناگوني وجود دارد که در اجراي آينده‌نگاري، اين روش‌ها اغلب به صورت ترکيب به کار مي‌روند، بنابراين آگاهي اجمالي از کليه روش‌هاي به کار رفته مفيد خواهد بود.
انواع روش‌هاي به کار رفته در اجراي آينده‌نگاري به قرار زير است:
الف) روش دلفي[12]
ب) روش سناريوسازي[13]
پ) روش پيمايش محيطي[14]
ت) روش ذهن‌انگيزي[15]
ث) روش تحليل ثبت اختراع[16]
ج) روش درخت وابستگي[17]
چ) روش تحليل ريخت‌شناسي[18]
ح) روش تأثيرهاي متقابل[19]
خ) روش چرخة آينده[20] (بنياد توسعة فردا، 1384)
3-2-3- تجربه آينده‌نگاري فناوري نانو در ايران
نانوفناوري در دو سال گذشته به عنوان يکي از فناوري‌هاي پيشتاز مورد توجه دفتر همکاري‌هاي فناوري رياست جمهوري بوده است. براي شناسايي آيندة اين فناوري گروهي از پژوهشگران در دبيرخانة ستاد نانو از روش‌هاي مختلف آينده‌نگاري به منظور تعيين نقشه راه[21] کشور در اين فناوري استفاده کرده‌اند. اين گروه از ميان روش‌هاي مختلف آينده‌نگاري، بيشتر بر روش تحليل ثبت اختراع، روش درخت وابستگي و روش تأثيرهاي متقابل تمرکز داشته است. نکتة جالب اين است که به دليل کمبود و يا ناشناس بودن متخصصان فناوري در کشور، از روش‌هاي گروهي نظير دلفي يا طوفان مغزي استفاده نشده است. ضمناً درخت کاربري‌هاي نانوفناوري که اين گروه آن را تهيه کرده است. نتيجه‌اي درخشان از به کارگيري روش‌هاي آينده‌نگاري است.
در اينجا بايد به يکي از مهمترين اقدام‌هاي ستاد ملي توسعه نانو اشاره شود و آن تدوين سند راهبرد 10 سالة توسعة نانو در کشور است. اين راهبرد، سه دسته برنامه کوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت را در بر مي‌گيرد که شامل محورهاي پژوهشي، آموزشي، صنعتي و تجاري است. سند ياد شده با ترسيم چشم‌اندازي از آينده توسعه فناوري نانو در کشور، مأموريت خود را تعريف و بر مبناي آن اهدافي را ترسيم کرده است (بنياد توسعة فردا، 1384).
3-3- سند چشم‌انداز بيست ساله جمهوري اسلامي ايران
براي هم جهت‌سازي سياست‌هاي کلي به سوي يک افق واحد توسط مجمع تشخيص مصلحت نظام چشم‌انداز 20 ساله جمهوري اسلامي ايران تدوين شد که اين سند پس از انجام اصلاحاتي توسط مقام معظم رهبري اين چشم‌انداز در سال 1384 به رؤساي سه قوه ابلاغ گرديد.
بر اساس اين چشم‌انداز ايران 1404، کشوري است توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه، با هويت اسلامي و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بين‌الملل.
از جمله ويژگي‌هاي لحاظ شده براي ايران اسلامي در افق اين چشم‌انداز مورد زير مي‌باشد:
«دست يافته به جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه‌اي آسياي جنوبي غربي (شامل آسياي ميانه، قفقاز، خاورميانه و کشورهاي همسايه) با تأکيد بر جنبش نرم‌افزاري و توليد علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادي، ارتقاء نسبت سطح درآمد سرانه و رسيدن به اشتغال کامل».
به اين ترتيب ملاحظه مي‌شود که موقعيت ايران از لحاظ فناوري در چشم‌انداز 20 ساله دست يافته به جايگاه اول در منطقة آسياي جنوب غربي مي‌باشد.


اگر بخواهيم براي رسيدن به اين موقعيت برنامه‌ريزي کنيم لازم است بدانيم مهمترين فناوري‌ها در 20 سال آينده در منطقه کدامند و از طرفي رقباي ما در منطقه چه کشورهايي هستند. به همين جهت در پرسشنامه تهيه شده در اين تحقيق به نظر سنجي از کارشناسان راجع به فناوري‌هاي برتر آسياي جنوب غربي در 20 سال آينده پرداخته شده است. همين‌طور بررسي اجمالي از وضعيت اقتصادي پنج کشور مطرح در آسياي جنوب غربي يعني هند، پاکستان، ترکيه، عربستان و ايران به عمل آمده است.
3-4- استراتژي توسعه صنعتي[22]
در اين تحقيق نقد و بررسي ما بيشتر معطوف به فصل 17 کتاب «خلاصه مطالعات طرح استراتژي توسعه صنعتي» و راه کارها و پيشنهادهايي است که در اين قسمت راجع به فناوري پيشرفته ارائه گرديده است و البته اين کتاب توسط وزارت صنايع مورد بازنگري و بررسي واقع شد و حاصل آن به صورت سند چندين صفحه‌اي تنظيم شده، که در حال حاضر نيز در دست اصلاح و تکميل مي‌باشد. با توجه به اينکه در سند مذکور مطالب مربوط به فناوري مشابه فصل 17 اين کتاب است، ما ارزيابي خود را به اين فصل اختصاص داده‌ايم.
قسمت اول فصل جهت‌گيري فناوري، به ارائه تعاريف مختلف از فناوري و روش‌هاي متفاوت اندازه‌گيري سطح فناوري مي‌پردازد. در قسمت دوم تغييرهاي فناوري در جهان مورد بحث قرار گرفته است و قسمت سوم به وضعيت فناوري در ايران در يک مقايسة تطبيقي اختصاص پيدا کرده است. قسمت چهارم مربوط به جمع‌بندي تجربيات به کار رفته در کشورهاي مختلف در زمينة سياست فناوري است و سرانجام در قسمت پنجم پس از نتيجه‌گيري از مباحث به عمل آمده، پشنهادها مطرح مي‌شود که حدود بيست و پنج مورد پيشنهاد ذکر شده است که مهمترين آنها به شرح زير مي‌باشد:
الف) «رشد مستمر صنعتي کشور» براي فائق آمدن بر بيکاري و بهره‌برداري مناسب از ظرفيت‌هاي فراواني که در اختيار دارد.
ب) «اتکاء به صادرات صنعتي» براي حصول به نرخ رشد مطلوب.
پ) «توليد محصولاتي» که از نظر کيفيت و قيمت، قدرت رقابتي کافي داشته باشد.
ت) «دستيابي به فناوري پيشرفته و تسلط بر آن» براي توليد محصولاتي با رقابت‌پذيري مطلوب در سطح جهاني.
ث) «استفاده از فناوري‌هاي پايين براي دستيابي به فناوري‌هاي پيشرفته»، با توجه به بررسي تحولات توليد و صادرات صنعتي کشورهاي موفق در حال توسعه مشخص شده که آنها با به کارگيري فناوري‌هاي سطح پايين وارد بازار جهاني شده و به تدريج در لايه‌هاي پايين فناوري پيشرفته در زنجيرة توليد جهاني قرار گرفته‌اند.
ج) «وارد شدن در مشارکت جهاني توليد»، کشورهاي در حال توسعه از طريق قرار گرفتن در مسير زنجيره‌هاي توليد جهاني بر پيچيدگي‌هاي نرم‌افزاري مربوط به تنظيم روابط بين واحدهاي توليدي مراکز تحقيقاتي از يک سو و مراکز آموزشي از سوي ديگر در فناوري‌هاي پيشرفته فائق آمده‌اند.
چ) «سرمايه‌گذاري خارجي» به عنوان يک جزء مهم و يکي از شروط لازم براي دستيابي به فناوري‌هاي پيشرفته.
ح) «تعامل مثبت در روابط سياسي خارجي».
خ) «نقش راهبردي فناوري پيشرفت» صنايع پيشرفته موجب افزايش بهره‌وري صنايع ديگر کشور که داراي مزيت هستند مي‌شود.
د) «گسترش چشمگير فناوري اطلاعات» به علت نقشي که اين فناوري در افزايش بازده در حوزه‌هاي ديگر صنعت دارد.
ذ) «تجهيز و ارتقاء سرماية انساني به معني افزايش و مهارت نيروي کار مي‌باشد».
ر) «بازنگري در کيفيت و کميت دوره‌هاي آموزش کارداني و مهندسي».
ز) «افزايش توان طراحي فرآيند توليد براي فارغ‌التحصيلان دوره‌هاي مهندسي».
ژ) «تشکيل کميته‌ها در حوزه‌هاي سرمايه‌گذاري خارجي» در حوزه‌هايي که سرمايه‌گذاري خارجي در کشور توسعه پيدا مي‌کند، براي برنامه‌هاي آموزشي و ظرفيت‌هاي آموزشي دانشگاه‌ها، مرکب از وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، وزارت صنايع، تشکل صنعتي مربوطه، و بنگاه‌هاي مشارکت کننده در سرمايه‌گذاري پانزدهم- جذب سرماية خارجي به عنوان شرط لازم براي دستيابي به فناوري تلقي مي‌شود، اما همان‌گونه که در فصل دهم اشاره شد، لزوماً منجر به اين نتيجه نمي‌شود. حصول به موفقيت در اين زمينه، نيازمند اتخاذ مجموعة کاملي از خط‌مشي‌هايي است که در زير به آنها اشاره مي‌شود.
س) «توسعه دانشگاه‌هاي علمي و کاربردي».
ش) «تعميق آموزش‌هاي دانشگاهي تا سطح دکتري در حوزه‌هايي که کشور از مزيت طبيعي برخوردار است مثل نفت و گاز و...».
ص) «توسعة علوم با کيفيت ممتاز» در زمينه پيچيدگي نرم‌افزاري از نوع قابليت بسيار بالا در حوزه‌هاي اقتصاد، مديريت، بازرگاني، حقوق و روابط بين‌الملل.
ض) «تأسيس پارک‌هاي فناوري» توسط دانشگاه‌ها، صنايع خصوصي، دولت (وزارت صنايع و معادن) و در مواردي با مشارکت سرمايه‌گذاري خارجي.
ع) «جهت‌گيري روشن در تحقيق و توسعه» در حوزة فناوري‌هاي متوسط جهت‌گيري کلي تحقيق و توسعه معطوف به انتقال فناوري باشد (نه خلق آن) و در حوزة فناوري‌هاي پيشرفته تحقيق و توسعه معطوف به چگونگي کاربرد در حوزه‌هايي باشد که کشور در آنها از مزيت طبيعي برخوردار است. در فناوري‌هاي معطوف به منابع طبيعي انجام تحقيق و توسعه حتي تا مرحله به دست آوردن قدرت طراحي قابل تصور است.
غ) «تأسيس نهادهاي پشتيبان» وظيفه اين نهادها برنامه‌ريزي تأمين منابع مالي با توجه به وجود مخاطره در اين نوع فعاليت و نيز سازماندهي انجام فعاليت است، پيشنهاد مي‌شود. براي حوزه‌هايي که جهت‌گيري صادراتي دارند، مجموعه‌اي متشکل از صنايع خصوصي، سرمايه‌گذاري خارجي و دانشگاه‌ها با همکاري و محوريت وزارت صنايع و معادن بر اساس تقاضا و موافقت صنايع خصوصي و سرمايه‌گذاري خارجي به اين امر بپردازند (نيلي و همکاران، 1382).
در پرسشنامه‌اي که در اين تحقيق طراحي شده است، اثر بخشي اين 20 مورد، ارزيابي مي‌شود.
4- ابزار و روش سنجش
با توجه به فرضيه‌هاي تحقيق که عبارتند از:
الف) زمينه‌هاي اصلي فناوري پيشرفته در منطقه آسياي جنوب غربي در سال‌هاي آتي الکترونيک و نانوفناوري است.
ب) استراتژي توسعه صنعتي فاقد توان نيل به فناوري‌هاي مذکور است.
پ) پيشنهادهاي جايگزين استراتژي توسعه صنعتي جهت نيل به فناوري‌هاي پيشرفته.
بخشي از اين تحقيق کار ميداني است که به صورت توزيع و جمع‌آوري پرسشنامه انجام شده است .جامعه آماري ما در اين تحقيق همة اساتيد دانشگاه و همة کارشناسان مديريت و اقتصاد آشنا با استراتژي توسعه صنعتي و چشم‌انداز 20 ساله بودند که داراي شرايط زير باشند:
الف) دارا بودن حداقل مدرک کارشناسي ارشد در رشتة مديريت و اقتصاد
ب) آشنا بودن در حد متوسط با طرح استراتژي توسعه صنعتي و چشم‌انداز بيست ساله (که با استفاده از پرسشنامه آشنايي لازم را داشته باشند شناسايي شدند و کساني که آشنايي آنها با طرح کمتر از حد متوسط بودند پرسشنامه آنها از تحقيق حذف شد)
پ) داشتن تجربه عملي يا تحقيق در زمينة مورد نظر
که پس از پي‌گيري در زمينة شناخت افراد با ويژگي‌هاي فوق 50 نفر شناسايي شدند و براي هر 50 نفر پرسشنامه فرستاده شد و در نهايت 36 نفر (يعني بيش از 70 درصد ) به پرسشنامه پاسخ دادند.
بخش اول مشخصات فردي: اين بخش به دنبال ارزيابي اطلاعات توصيفي پاسخگويان مي‌باشد.
بخش دوم سئوالات پرسشنامه: سئوال اول به دنبال شناسايي مطرح‌ترين فناوري‌هاي پيشرفته در آسياي جنوب غربي در 20 سال آينده است. سئوال دوم به دنبال اين است که آيا استراتژي مدوني در حوزة صنعت وجود دارد يا خير. سئوال سوم و چهارم معطوف به نقش موجود و نقش مطلوب وزارت صنايع در تدوين استراتژي صنعتي کشور است. سئوال پنجم به دنبال مشخص کردن ميزان آشنايي پاسخگو با طرح استراتژي توسعه صنعتي مي‌باشد. اگر ميزان آشنايي افراد با اين طرح کمتر از حد متوسط باشد پرسشنامه وي از مطالعه حذف خواهد شد. سئوال ششم که شامل 20 مورد است به دنبال مشخص کردن اثربخشي هر يک از شاخص‌هايي است که از موارد پيشنهادي در فصل 17 کتاب استراتژي توسعه صنعتي استخراج شده است. سئوال هفتم که در بردارندة هفت سئوال فرعي است به ترتيب به دنبال گرفتن نظر کارشناسي پاسخگو راجع به روش‌شناسي علمي تدوين استراتژي توسعه صنعتي، منسجم بودن راه‌کارها و پيشنهادهاي استراتژي توسعه صنعتي، توانا بودن استراتژي توسعه صنعتي جهت دستيابي به فناوري‌هاي برتر منطقه آسياي جنوب غربي در بيست سال آينده، لحاظ‌شدن آينده‌نگاري در اين طرح، مد نظر قرار گرفتن جذب سرمايه و تأمين مالي براي انتقال فناوري در استراتژي توسعه صنعتي و عملياتي و قابل اجرا بودن استراتژي توسعه صنعتي مي‌باشد. سئوال هشتم که يک سئوال باز مي‌باشد به دنبال گرفتن نقد و نظرهاي پاسخ‌گو در مورد استراتژي توسعه صنعتي خارج از سئوالات قبلي مي‌باشد. بطور کلي سئوال اول براي آزمون فرضيه اول و سئوالات 6 و 7 براي آزمون فرضيه دوم و سئوال سوم براي رسيدن به فرضيه سوم مي‌باشد.
5- نتايج تحقيق
پس از تحليل پاسخ‌هاي پرسشنامه نتايج زير حاصل شد:
از نظر کارشناسان، فناوري‌هاي پيشرفته در آسياي جنوب غربي به ترتيب اولويت، فناوري اطلاعات، بيوفناوري، نانوفناوري و الکترونيک مي‌باشد، بنابراين فرضيه اول تحقيق رد مي‌شود. در سئوال دوم به نظر تقريبا 70% کارشناسان استراتژي مدوني در حوزه صنعت کشور وجود ندارد. در سئوال سوم به نظر تقريبا 85% کارشناسان نقش وزارت صنايع در تدوين استراتژي صنعت کشور بايد زياد باشد. در سئوال چهارم به نظر تقريبا 50% کارشناسان نقش وزارت صنايع در تدوين استراتژي صنعت کشور در حال حاضر کم است. و در سئوال پنجم ميزان آشنايي 90% از پاسخگويان از متوسط به بالا است.
پس از تجزيه و تحليل پاسخ کارشناسان به 20 مورد سئوال 6 معلوم شد که راه کارهاي پيشنهادي در فصل 17 کتاب استراتژي توسعه صنعتي در نيل به اهداف چشم‌انداز اثربخش مي‌باشند، و در هفت سئوال فرعي سئوال 7، نتيجه شد که طرح استراتژي توسعه صنعتي در دستيابي به اهداف چشم‌انداز بيست ساله ناکارآمد است. و بنابراين طبق نظر کارشناسان فرضيه دوم ما پذيرفته شد. با توجه به پاسخهاي ارائه شده به سئوال 8، انتقاد و پيشنهادهايي داده شده که خلاصه‌اي از آنها به اين شرح است:
الف) تفکيک بهبود و گسترش در ارائه راهکارها. يعني تصريح شود کداميک از راهکارها از جنس بهبود و تقويت است و کداميک از جنس گسترش و رو به جلو رفتن.
ب) تلفيق سياست صنعتي با سياست فناوري در تدوين استراتژي توسعه صنتي کشور.
پ) در اولويت قرار دادن توسعه صنايع نفت و گاز و پتروشيمي و اولويت دوم قرار دادن صنايع کشاورزي و بعد از اين‌ها اولويت دادن به صنايع ديگر.
ت) بهبود وضعيت صنايع سنتي از جمله فرش وگليم در کشور و استفاده از فناوري‌هاي پيشرفته به اين منظور. يعني از فناوري‌هاي پيشرفته‌اي که به ما کمک مي‌کنند در صنايع سنتي منحصر به فرد کشورمان توسعه دهيم بهره بگيريم.
ث) اولويت‌بندي کردن مواردي که در پايان فصل 17 به عنوان راهکار پيشنهاد شده‌اند و توجه به آنها بر اساس اولويت‌هايشان.
نتيجه‌گيري و پيشنهادها
با توجه به مطالعات اسناد و کتب و بررسي نتايج حاصل از پرسشنامه‌ها، پيشنهادهاي زير ارائه گرديد:
الف) توجه به ضرورت بحث آينده‌نگاري فناوري در استراتژي توسعه صنعتي، بايستي با استفاده از روش‌هاي مناسب آينده‌نگاري، موقعيت فناوري‌ها در آينده در استراتژي توسعه صنعتي به خوبي تعيين شده و براي دستيابي به آنها برنامه‌ريزي شود.
ب) توجه به عامل ارتباط صنعت و دانشگاه از طريق شناسايي هزينه‌هاي تحقيقاتي مراکز صنعتي به عنوان ماليات. در حال حاضر به هزينه‌هايي که به انجام تحقيق در دانشگاه‌ها اختصاص مي‌يابد هيچ‌گونه مالياتي تعلق نمي‌گيرد بنابراين انجام اين تحقيقات به لحاظ مالي منفعتي براي دانشگاه و دولت نخواهد داشت فلذا دانشگاه‌ها و دولت رغبت چنداني به حمايت از اين تحقيقات ندارند، اما اگر به اين هزينه‌ها ماليات تعلق گيرد، خود اين تحقيقات محل درآمدي براي دولت و دانشگاه‌ها خواهد بود و باعث مي‌شود که انگيزه بيشتري براي سرمايه‌گذاري در اين زمينه در دانشگاه‌ها ايجاد شود.
پ) اهميت دادن بيشتر به نقش فناوري ارتباطات و اطلاعات (ICT) از منظر علوم انساني. چرا که اينها علومي هستند که در کشورهاي پيشرفته کارايي بسياري دارند و اين در حاليست که در استراتژي توسعه صنعتي آن‌طور که بايد به آنها پرداخته نشده است.
ت) بهره گرفتن از الگويي که در شکل 3 نشان داده شده براي اصلاح و تکميل طرح استراتژي توسعه صنعتي. از آنجا که طرح استراتژي توسعه صنعتي بايد يک طرح جامع براي اقتصاد و صنعت کشور باشد کار گسترده و اساسي‌تري نياز است. در اين راستا بايد ديگر وزارتخانه‌ها، مجلس، دانشگاه‌ها و نهادها با هم بسيج شده در غني سازي اين طرح مشارکت نمايند.


شکل 3- الگوي پيشنهادي مشارکت نهادها و سازمان‌ها در تدوين استراتژي توسعه صنعتي

ث) تاکيد بر سرمايه‌گذاري مشترک (J.V)و سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي (FDI) و توجه به دانش‌هاي پايه براي ارتقاي فناوري پيشرفته
ج) پس از بررسي نوع فناوري‌ها و قدمت آنها در کشور از تقسيم‌بندي زير تبعيت شود:


يعني در فناوري‌هايي که فاصله ما با صاحبان آن در دنيا بيش از 20سال است از سرمايه گذاري خارجي استفاده شود و در فناوري‌هايي که فاصله ما با دنيا بين 10 تا 20 سال است سرمايه‌گذاري‌ها مشترک انتخاب شود و براي فناوري‌هايي که فاصله ما با دنيا کمتر از 10 سال است مثل نانوفناوري دانش يعني R&D به کار رفته شود.

پي‌نوشت‌ها:

________________________________________
* دانش‌آموخته کارشناسي ارشد رشته معارف اسلامي و مديريت دانشگاه امام صادق عليه السلام
________________________________________
[1]- Foresight
[2]- high technology
[3] - Techno
[4] - Logy
[5] - Tarek Khali
[6] - Licensing
[7]- Franchise
[8]- Joint Venture
[9]- Turn key
[10] - Foreign Direct Investment
[11] - Joint Research
[12] - Delphi
[13] - Scenario
[14] - Environmental Scanning
[15] - Brain Storming
[16] - Patent
[17] - Revalance Tree
[18] - Morphological Analysis
[19] - Cross Impact Analysis
[20] - Future cycle
[21] - Road Map
22- در اواخر سال 1379 آقاي مهندس جهانگيري وزير وقت صنايع و معادن مسئوليت تدوين استراتژي توسعه صنعتي کشور را به عهده دکتر مسعود نيلي گذاشت. آقاي مسعود نيلي به همراه گروهي از اساتيد و دانشجويان در دانشکدة مديريت و اقتصاد دانشگاه صنعتي شريف انجام اين مهم را عهده‌دار شدند و پس از طرح و برنامه‌ريزي و اجراي چندين پروژة تحقيقاتي، نتيجة مطالعات و تحقيقات 2 ساله خود در اين موضوع را به صورت کتابي تحت عنوان «خلاصه مطالعات طرح استراتژي توسعه صنعتي» در سال 1382 به چاپ رساندند.

منابع و مآخذ:

1. بنياد توسعة فردا (1384)، روش‌هاي آينده‌نگاري تکنولوژي، تهران: بنياد توسعة فردا.
2. خليل، طارق (1381)، مديريت تکنولوژي؛ رمز موفقيت در رقابت و خلق ثروت، ترجمة کامران باقري، تهران: پيام متن، چاپ اول.
3. سميعي‌نصر، محمود (1381)، انتقال مؤثر تکنولوژي از کشورهاي توسعه‌يافته به کشورهاي در حال توسعه، موضوع مورد مطالعه، صنعت ايران خودرو، پروژة تحقيقاتي، تهران: دانشگاه آزاد اسلامي.
4. قاضي نوري، سروش (1383)، ارزيابي تکنولوژي: ابزار کمک به سياستگذاري، تهران: وزارت صنايع، مرکز صنايع نوين.
5. محمودنژاد، ابراهيم (1380)، مديريت بر آينده با تکنولوژي فردا، تهران: انستيتو ايزايران.
6. مؤسسة جغرافيا و کارتوگرافي گيتاشناسي (1379)، اطلس کامل گيتاشناسي، تهران: مؤسسة جغرافيايي و کارتوگرافي گيتاشناسي.
7. مهندسان مشاور هوايي (1377)، پروژة تدوين سياست و ضوابط انتقال فناوري حياتي دفاعي، انتقال فناوري، پنج بحث کليدي، تهران: وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح سازمان هوايي ن م معاونت تکنولوژي.
8. نيلي، مسعود و همکاران (1382)، خلاصه مطالعات طرح استراتژي توسعه صنعتي کشور، تهران: دانشگاه صنعتي شريف.